Architektura Stoczka na tle innych obiektów pielgrzymkowych Warmii i Mazur
pawels
04/01/2010 14:12

Specyfika architektury sakralnej Sanktuarium Matki Bożej Pokoju na tle innych miejsc pielgrzymkowych Warmii i Mazur

Założenie pielgrzymkowe w Stoczku Klasztornym – w swym pierwotnym kształcie było zjawiskiem absolutnie wyjątkowym w architekturze polskiej XVII wieku. Nie sposób znaleźć dla niej bezpośrednich analogii. Zgodnie z rozbudowanym myśleniem symbolicznym ludzi baroku kształt architektoniczny kościoła odpowiadał jego treściom ideologicznym. Koło symbolizowało jedność, pokój oraz miłość Bożą1.

W epoce nowożytnej nastąpiło połączenie dawnego archetypu świątyni maryjnej, wywodzącej się z Jej grobu, z antyczną świątynią dziewic Westy i Diany. Można powiedzieć, że również kościół w Stoczku swym kształtem architektonicznym starał się symbolizować Dziewictwo Maryi – Źródło Pokoju. Potwierdza to zarówno ówczesna nazwa miejscowości, w której został ulokowany, jak i zamierzone przez fundatora wezwanie. W języku niemieckim „Born” w przenośni poetyckiej oznacza „źródło „zdrój”, „Springborn” zaś – „tryskające źródło”. Pamiętać przy tym trzeba, że kościół miał być poświęcony Dziewicy Marii, czczonej jako Źródło Pokoju2.

Fundator biskup Mikołaj Szyszkowski zrealizował program artystyczny, który wykazywał wiele podobieństw do wcześniejszych, niewątpliwie znanych sobie z autopsji, budowli włoskich o podobnym przesłaniu ideologicznym i formalnym wezwaniu. Inspirację mógł czerpać między innymi ze znanych kościołów jak Santa Maria della Pace w Rzymie (którego pierwotna, istniejąca w połowie XVII wieku forma została zatarta późniejszą przebudową Piera della Cortona) czy inne mniejsze centralne świątynie jak Santa Maria della Pace - Roccasecca dei Volsci (FR) czy San Bernardo alle Terme w Rzymie (obydwie z XVI wieku). Na terenie Królestwa Polskiego i jego ziem lennych w połowie XVII wieku założenie centralne z tak dogłębnie przemyślanym programem ideowym jest zjawiskiem wyjątkowym. To stwierdzenie w sposób wystarczający określa rangę naszego zabytku w skali sztuki polskiej3.

Herb Biskupa warmińskiego i sambijskiego Mikołaja Szyszkowskiego (?- 7 II 1643)

Najważniejszym celem nawiedzania sanktuariów maryjnych było w XVII wieku i jest obecnie pragnienie doświadczenia pokoju, odzyskania wewnętrznej równowagi, zapewnienia sobie bezpieczeństwa. Maryja jest wzorcem człowieka pokoju, który ukazuje źródło pokoju jakim jest więź z Bogiem (jako brak grzechu i obdarowanie łaską)4.

Dopełnieniem programu ideowego architektury było sprowadzenie dla ufundowanej świątyni kopii obrazu Matki Boskiej Zwycięskiej (Różańcowej) z kościoła Santa Maria Maggiore.

Choć trudno w architekturze polskiej szukać formalnych źródeł stoczkowskiej rotundy, to Andrzej Rzempołuch5 sugeruje jej domniemane następstwa, wskazując na rysunek Tylmana z Gameren jako na inwentaryzację założenia w Stoczku około roku 1690 (Gabinet Rycin BUW – Archiwum Tylmana – AT-516v) wykorzystywaną jako źródło inspiracji dla projektu świątyni marymonckiej6.

Forma idealna stoczkowskiej rotundy nie wytrzymała konfrontacji z wymogami liturgii klasztornej i zaspokojeniem potrzeb pątniczych. Kilkadziesiąt lat po wzniesieniu dobudowano wydłużone prezbiterium mieszczące wszystkich zakonników konwentu oraz otaczające kościół ze wszystkich stron krużganki dla coraz liczniej przybywających pielgrzymów.

Krużganki były rozwiązaniem dość powszechnie stosowanym od wieków w założeniach klasztorno-pielgrzymkowych. Na ziemiach polskich szczególną popularnością cieszyły się w założeniach bernardyńskich

Badacze przedmiotu wyróżniają podstawowe typy założeń pielgrzymkowych: 1. założenia będącego skupieniem mniejszych kościołów i kaplic niepowiązanych ze sobą i usytuowanych wokół centralnego punktu tj. kościoła pielgrzymkowego; 2. założenia, w których kaplice i względnie kościoły ustawione są na głównych osiach centralnej budowli; 3. założenia, w których kaplice włączone są w orbitę krużganków. Ten ostatni typ jest układem najbardziej związanym organicznie, o regularności podkreślonej rytmiką przęseł krużgankowych akcentowanych występami kaplic. Ten właśnie typ charakteryzuje założenia czesko-morawskie, a także polskie, zwłaszcza warmińskie w tym sanktuaria w Świętej Lipce, Stoczku Klasztornym, Krośnie i Chwalęcinie. W Świętej Lipce, Krośnie i Chwalęcinie samodzielne krużganki z włączonymi w ich linię kaplicami otaczają kościół. Jedynie w Stoczku Klasztornym, krużganki są sprzężone z kościołem, łączą się z nim od północnego-wschodu, przylegając do prezbiterium.

Na tle innych założeń krużgankowych w Stoczku występuje nieczęsto spotykana wersja maksymalnie rozbudowana – obwód krużganków z czterema narożnymi kaplicami otaczającymi świątynię ze wszystkich stron.

Nie licząc Świętej Lipki, która znajdowała się poza granicami Warmii sanktuarium w Stoczku jest najwcześniejszym na Warmii przykładem krużgankowego założenia pielgrzymkowego. Formalnie mogły one być wzorowane na krużgankach wzniesionych nieco wcześniej w Świętej Lipce (1700-1708), które jako najczęściej wówczas odwiedzane mogły być wzorem dla wszystkich sanktuariów pielgrzymkowych Warmii. Krużganki w Stoczku jak wyżej wykazano, nie są jednak prostym naśladownictwem rozwiązania ze Świętej Lipki jak sugeruje Jerzy Paszenda7.

O ile można dyskutować o świętolipskich inspiracjach architektury stoczkowskich krużganków, to nie ulega wątpliwości nawiązanie do ich dekoracji malarskiej. Do jej realizacji w latach 30-tych XVIII wieku sprowadzono nawet tego samego wykonawcę polichromii Macieja Meyera.

Kościół w Stoczku wzniesiony w latach 1639-1641 wyprzedził tendencje rozkwitu budownictwa pielgrzymkowego na Warmii o około 40 lat. Pielgrzymkowe założenia klasztorne powstały w okresie kontrreformacji w miejscach od dawna otaczanych czcią religijną. Rozbudzona w XVII w. przez polskie zakony i duchowieństwo świeckie pobożność ludu, wyraziła się obok innych form, w masowych pielgrzymkach do opuszczonych i zapomnianych przedtem kapliczek. Ponieważ przestały wystarczać do tak żywiołowego kultu, powstała konieczność budowy większych kaplic i kościołów, lecz na przeszkodzie stanęły wojny szwedzkie. Dopiero w 2 połowie XVII w. i w 1 połowie XVIII w. rozwinęła się wielka akcja budowlana, w oparciu o barokowe wzory sztuki kontrreformacji. Mecenat artystyczny na Warmii prawie wyłącznie spoczywał w rękach duchowieństwa, zwłaszcza biskupów Polaków, a także zakonów - bernardynów i jezuitów. Główny okres ruchu budowlanego na Warmii przypada na lata 1680-1740. Założenie w Stoczku, początkowo w skromnej, lecz unikatowej i pełnej znaczeń symbolicznych - formie rotundy, a następnie w latach 1708-1711 rozbudowany o kolejne części składowe: krużganki, prezbiterium, wieżę, klasztor z wirydarzem mógł się stać inspiracją dla kolejnych późniejszych pielgrzymkowych założeń klasztornych.

 ks. Paweł Śmierzchalski MIC

 

Przypisy:

1. Por., D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990, s. 58. Symbolika koła - „[…] miłość Boża, odwiecznie promieniując z Boga, rozlewa się we wszechświecie w formie nigdy nie kończących się kręgów: jako moc miłości dociera do najdalszych sfer wszystkich istot, aby je zjednoczyć i w swoim kolistym ruchu przywrócić wiecznemu prapoczątkowi. Wszystkie promienie koła łączą się w jedność w punkcie środkowym, jedne z drugimi i wszystkie ze środkiem”.

2. Zob., A. Kowalska, Kościół wotywny w Stoczku Klasztornym, w: Rocznik Olsztyński, t. XVI, 1985, s. 351-363.

3. Por., A. Kowalska, Stoczkowski kościół wotywny, w: Matka Pokoju nr 5 (3/1999), s. 27; A. Rzempołuch,  Architektura warmińska XVII wieku, w:  Rocznik Olsztyński XVII, s. 13-42.

4. Zob., J. Kumala, Niepokalana wzorem człowieka pokoju, w: Pacem In terris. Dar Boga powierzony ludziom. Materiały z sympozjum teologicznego. Stoczek Warmiński 31 maja 2003 r. red. J. Kumala, Licheń 2003, s. 101.

5.  Por., A. Rzempołuch, Architektura warmińska XVII wieku,  Rocznik Olsztyński XVII, s. 13-42.

6. Por., S. Mossakowski, Tylman z Gameren -  architekt polskiego baroku, Warszawa 1973, s. 235.

7. Zob., J. Paszenda, Święta Lipka. Monografia, Kraków 2008, s. 83. 

Logowanie